دنیاى «پنى ریکوف» ناگهان از سال ۱۹۹۰ رو به ویرانى گذاشت. زمانى که کمد بسیار سنگینى بر روى کمرش واژگون گردید طناب نخاعى اش آسیب دید و دردى جانکاه همراه با فشارى آزار دهنده بخش هاى تحتانى کمرش را در برگرفت. «اگر مدتى طولانى یک جا بنشینم درد وحشتناکى تمام پشتم را مى گیرد.» وى که زمانى از بازى تنیس خسته نمى شد، مرتب این طرف و آن طرف به مسافرت مى رفت و خلبان آماتور بود، اکنون در ۵۰ سالگى در منزلش در آریزونا نه تنها زمین گیر، که حسابى زندانى شده و قادر نیست حتى مسافت کوتاهى رانندگى کند و هرجا که مى رود باید بالش مخصوصش را همراه داشته باشد.
«میلن فالو» اهل و ساکن فرانسه نیز در این درد با «ریکوف» شریک است. وى که اکنون ۶۰ سال دارد و زمانى معلم هنر بود در سال ۱۹۹۵ دچار آرتریت روماتوئید شد. هر بار که او پاها، زانوان ، دست ها و حتى سرش را حرکت مى دهد دردى در بدنش مى پیچد. «در۱۰ سال گذشته حتى یک لحظه بدون درد برایم نگذشته است.» داروها کمک مى کنند ولى درد دارد تمام زندگى اش را از وى مى گیرد. وى مى گوید: «تمام انرژى تان را باید براى مقابله با این درد جانکاه متمرکز کنید و حواستان باشد که دچار افسردگى نشوید.»
فالو که نقاش قابلى است خود را با هنر سرگرم مى کند – خودش مى گوید: «زهرم را در نقاشى هایم مى ریزم.» – و قصه هاى مصور براى نوه هایش. ریکوف وقتى که سرانجام به این نتیجه رسید که پزشکان قادر به علاج قطعى اش نیستند، سعی کرد یاد بگیرد که چگونه با عضلات شکم نفس هاى عمیق بکشد. این مهارت هاى کاستن از درد موجب شدند که او بتواند اندکى از دوز مرفین خویش بکاهد ولى وی به خوبى مى دانست که بدون دارو کار زیادى از پیش نمى رود و مهمترین دارویى که در اختیار داشت «ویوکس» بود. این دارو هر زمان که او مى خواست مى توانست دردش را از بین ببرد. تابستان گذشته هنگامى که متوجه شد تولید کننده ویوکس آن را از بازار جمع کرده خیلى ناراحت شد. «تجربه به من نشان داده بود که هروقت نسخه ام تمام مى شد درد جانکاهى به سراغم مى آمد. به همین دلیل از این خبر افسرده و دلتنگ شدم.»
علت درد مزمن چیست؟
پیش از آن که به درمان درد بپردازیم، لازم است بدانید چگونه و چرا بدان مبتلا شدیم. اگرچه درد بسیار آزار دهنده است ولى نقش با ارزشى در سلامتى ما دارد؛ و پزشکان آن را جزء سیستم هشدار دهنده بدن تلقى مى کنند. هنگامى که پوست، غضروف، عضله یا هر بافت دیگرى دچار آسیب مى شود اعصاب محیطى در ناحیه علائمى به طناب نخاعى و مغز صادر مى کنند که به دردى سوزان تعبیر مى گردد. نتیجه نهایى معمولاً به صورت انجام واکنشى فورى در طناب نخاعى حاصل مى شود. شما دست تان را از بخارى برمى دارید، وزن تان را از پاى آسیب دیده برمى گیرید یا مى نشینید، تمام علائم در نهایت روانه مغز مى شوند و اینجاست که افکار «عجب دردى!» ، احساسات (اشک آه و زارى)، خاطرات و ردیف پیچیده اى از واکنش هاى بیوشیمیایى با هدف حفاظت از بدنتان در مقابل آسیب بیشتر با یکدیگر گره مى خورد.
لیکن در درد مزمن، این هشدار همچنان ادامه پیدا مى کند، بدون آنکه واقعاً سودى براى فرد داشته باشد؛ این که چه زمان درازى از واقعه گذشته و دورى کردن از عامل آسیب رسان عملاً بى معناست. اخیراً پژوهشگران دریافته اند که خود این احساس درد مداوم و طولانى آسیب زننده است. به گفته دکتر «شون مکى» مدیر پژوهش ها در مرکز اداره درد دانشگاه استانفورد: «درد، سیم کشى سیستم عصبى را دگرگون مى سازد. هر وقت که دردى را احساس مى کنیم تغییراتى رخ مى دهند که موجب مى شوند شدت تجربه دردناک چندین برابر شود.» به همین دلیل است که این سنت ریشه دار که «درد شدید را تحمل کنید و کارى به کارش نداشته باشید.» اشتباه است.
درمان درست
پزشکان در کلینیک هاى بسیار تخصصى درمان درد به انواع و اقسام درمان ها مى پردازند، برنامه اى را در پیش مى گیرند که ویژه هر فرد طراحى شده است. چهار عنصر چنین برنامه هایى عبارت اند از دارو، درمان هاى تزریقى (مثل مسدود کننده هاى انتقال با تزریق در فضاى اطراف نخاع)، درمان فیزیکى و ورزش و تکنیک هاى رفتارى شامل آموزش نحوه شل کردن عضلات، بازخورد زیستى و روان درمانى. در پاره اى از موارد، جراحى – مثل کاشتن ابزار تحریک عصبى در طناب نخاعى- نیز مى تواند کمک کننده باشد. دکتر آلن گوردون، مدیر «مرکز اداره درد واسر» در تورنتو مى گوید: «من از یک دارو استفاده مى کنم و شما ازدارویی دیگر. ولى راه هاى بسیارى براى درمان درد مزمن وجود دارد که نیاز به استفاده از دارو نیست؛ باید به کلیت فرد نگاه کنید. رویکرد چند جانبه و با کمک گرفتن از تخصص هاى گوناگون تنها پاسخ به این مشکل است.» گوردون اشاره مى کند که بیمارى که یاد مى گیرد با تنفس یا بازخورد زیستى از درد بکاهد، اغلب مى تواند بدبختى اش را با دوزهاى کمتر داروها یا فاصله انداختن بین آنها کنترل کند و بدین ترتیب از اثرات جانبى نامطلوب آنها جان به در برد.
این موضوع در مورد بیل هایلند متخصص بازنشسته برق از کالیفرنیا که دو سال است با دردى کشنده در شانه ها دست و پنجه نرم مى کند، صادق است. داروها کمکى نکردند تا این که وى به یک روان شناس درد به نام اینجلا سیمرنگ در «مرکز اداره درد» در دانشگاه کالیفرنیا مراجعه نمود. سیمرنگ تکنیک هایى چون ورزش هایى براى شل کردن عضلات، مهارت هاى تنفسى، خیال پردازى هاى هدایت شده (با تمرکز بر تصاویر دلپذیر ذهنى) و تکنیک هاى پراکندگى حواس به وى آموخت. هایلند ۸۳ ساله به سرعت در تنفس شکمى استاد شد. یک بار وى هنگامى که در شاهراه ساکرامنتو مشغول رانندگى بود و درد شدیدى به شانه هایش تیر کشید، از این مهارت ها استفاده کرد. او به خاطر مى آورد: «همین که آن را احساس کردم، از بینى ام هوا به داخل ریه هایم کشیدم و از دهان بیرون دادم بدون آن که قفسه سینه ام را حرکت دهم این کار را سه یا چهار بار انجام دادم و ناگهان احساس کردم که دردم خود به خود رفع شد.»
نقش داروها
بیشتر بیماران دچار درد مزمن، حتى در صورت استفاده از بهترین تکنیک هاى غیر دارویى، باز هم نیاز به دارو خواهند داشت. برخى پزشکان عمومى عادت دارند از مسکن هاى معمولى استفاده کنند. – کارى که بالاخره بازار مسکن ها با کارکرد ضد COX-2 را رونق بخشید- ولى متخصصان درد سعى مى کنند دارویى که تجویز مى کنند کاملاً مناسب نوع درد، خطراتى که بیمار را تهدید مى کند، و حتى مناسب شخصیت وى باشد. به قول پالمر: «ترجیح روانى این یا آن دارو توسط بیمار شاید مهمتر از خود آن دارو باشد.» پالمر مواردى را به خاطر مى آورد که بیمار، دارویى را انتخاب کرده که به مراتب از داروى مورد نظر وى ضعیف تر بود. ولى تأثیر آن بر وى بیشتر از حد انتظار بود. اگرچه برخى داروها که خطر اعتیاد براى بیمار را به دنبال دارند، مورد بى مهرى پزشکان هستند ولى به گفته پالمر این دارو براى افراد سالخورده که تحمل عوارض جانبى ضد التهابى ها را ندارند، مناسبند؛ جوانان زودتر به این داروها وابسته مى شوند، لذا در مورد آنها بهتر است از این داروها استفاده نکنیم. داروهاى مذکور داراى آثار زیان بار کبد یا قلب و عروق نیستند و تنها مشکلى که ممکن است در افراد سالخورده ایجاد کنند یبوست است که به آسانى قابل رفع است. از سوى دیگر داروهاى COX-2 در افراد سالم، ایمن تر و کم خطرتر از افراد مسن هستند. مشکل عمده از نظر پالمر این است که پزشکان، بیماران دچار درد را از ۱۸ سالگى تا ۸۰ سالگى به طور یکسان درمان مى کنند.
چرا پزشکان این گونه عمل نمى کنند
با این همه این روش ها در معدودی از کشورهای جهان به اجرا در آمده و حتی در آمریکا و انگلستان نیز پزشکان قادر به راضى کردن بیماران که امروزه دیگر تسکین درد را حق انسانى خویش مى دانند، نیستند. تشخیص و درمان بسیارى از چیزهایى که پزشکان آموخته اند، مثل تشخیص سرطان ها، گهگاه لازم مى شوند ولى درد مزمن عارضه اى است که پزشکان همواره و همه روزه با آن مواجه اند. بنابراین باید کوشش شود که این خلاء در آموزش پزشکان در دانشکده هاى پزشکى به درستى پر شود.